S R:
تفاوت (است) با (هست) چیست؟
یکی از اشتباهات بسیار رایج ما فارسی زبانان استفاده نادرست از دو فعل (است) و (هست) به جای یکدیگر است که نه تنها در گفتار روزمره که در بسیاری از موارد در نوشتار نیز این دو را نادرست به کار می بریم...
ولی دست کم از قشر فرهنگی و معلمان جامعه انتظار می رود این اشتباه کمتر صورت پذیرد!!!
پیش از همه باید گفت که "هست" خود فعلی مستقل است، از مصدر "هستن"، به معنی "وجود داشتن" و بنابراین، به تنهایی قابل استفاده است. ولی "است" فقط یک رابطه است در جملات اسنادی و اسناد دادن چیزی به چیزی دیگر را نشان می‌دهد...
مثلا ما می‌گوییم "خدا هست" یعنی "خدا وجود دارد" و این جمله کامل است. فعل و فاعل خود را دارد. اما اگر بگوییم "خدا است" عبارت ناقص به نظر می‌آید و این پرسش را به میان می‌کشد که خدا چه چیزی است؟ یا در کجا است؟
این‌جا مثلا باید گفت "خدا کریم است" یا "خدا با ما است"
از سوی دیگر "هست" بر "وجود" چیزی دلالت می‌کند و "است" بر "چگونگی" آن. وقتی می‌گوییم "آب هست" یعنی این‌جا آب وجود دارد. اما وقتی می‌گوییم "آب سرد است" دیگر بحث از وجود آب نیست، از چگونگی آن است.
اما این قضیه گاهی کمی پیچیده می‌شود، وقتی که از عبارت، هم وجود چیزی را بتوان استنباط کرد و هم چگونگی آن را. به‌راستی کدام یک از این دو عبارت درست است؟
"آب در کوزه هست" یا "آب در کوزه است"
به‌واقع هر دو عبارت درست است، ولی هر یک در جای خود و معنای خود.
در جمله "آب در کوزه هست" هدف این است که وجود آب را روشن کنیم. گویا کسی صرف بودن یا نبودن آن را از ما پرسیده است و ما به این پرسش پاسخ می‌دهیم که "در کوزه، آب هست؟" یعنی "آب وجود دارد؟"
اما وقتی می‌گوییم "آب در کوزه است" به‌واقع موقعیت آب را روشن می‌کنیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم که "آب در کجاست؟"
گویا پرسش‌گر خود می‌داند که آبی در کار هست. می‌خواهد بداند آن آب در کجاست. پس وجود و عدم در کار نیست، بلکه چگونگی یا موقعیت مهم است. این‌جاست که "است" به کار می‌آید.
در گویش و حتی نگارش بعضی مردم، گاه چنین عبارتی می‌بینیم: "من در خانه استم" به‌راستی این درست است یا نه؟
این‌جا باید توضیح دهیم که اگر تکیه اصلی بر "بودن" باشد، باید گفت "من در خانه هستم" یعنی "خاطرجمع باش که من در خانه حضور دارم" اما اگر تکیه اصلی بر "خانه" باشد، یعنی صرفا بخواهیم موقعیت خود را بیان کنیم، باید گفت "من در خانه‌ام" یعنی مثلا "در مغازه یا خیابان نیستم"
اما این شکل دوم را در بعضی از مناطق، به صورت "خانه‌ام" نمی‌گویند، بلکه به صورت "خانه استم" بیان می‌کنند، چون شکل اول، در گویش محلی آن‌ها قابل بیان نیست. به طور کلی در گویش کابل و اطراف آن، و نیز در گویش مناطق مرکزی و شمال افغانستان، "است" همانند یک فعل، برای همه ضمایر صرف می‌شود و مثلا می‌گویند:
خوب استم / خوب استی / خوب است
خوب استیم / خوب استید / خوب استند
در حالی که در مناطق غربی افغانستان گفته می‌شود:
خوبم / خوبی / خوب است
خوبیم / خوبید / خوبند
در مناطق مختلف ایران نیز همین گونه است و "استم" و "استیم" و امثال این‌ها را نداریم.
چون در گویش کابل و اطراف آن، "استم" و "هستم" هر دو رایج است، میان این‌ها گاه اشتباه نیز رخ می‌دهد و طرف در حالی که می‌خواهد حضور در خانه را برساند، می‌گوید "من در خانه استم" یعنی "من در خانه هستم" و این درست نیست. در مناطق غربی افغانستان به جای این، می‌گویند "خونه‌‌یم" و در ایران می‌گویند “خونه‌م” و به همین لحاظ، این اشتباه در آن‌جاها بسیار رخ نمی‌دهد.
